Gelezen: The file - Timothy Garton Ash

Naar aanleiding van mijn stukje over de Knipselmachine voor de verscheurde Stasi-archieven raadden verchillende mensen me The file van Timothy Garton Ash aan. TGA beschrijft daarin hoe hij in 1995 inzage krijgt in het dossier dat de Stasi in 1980-1981 over hem had aangelegd. In die tijd verbleef hij als jonge journalist/historicus in Oost- en West-Berlijn en publiceerde een boek over de verschrikkingen van het Oost-Duitse regime.
Uit het dossier blijkt dat verschillende gewone Oost-Duitsers in dienst waren van de Stasi (als zogenaamde IM, Inoffizielle Mitarbeiter) en allerlei informatie over TGA en de mensen waar hij contact mee had, rapporteerden. TGA zoekt deze IM-ers op en probeert hun diepere drijfveren te achterhalen. Daarnaast spreekt hij ook met de Stasi-officieren die zich met hem bezig gehouden hebben. En TGA probeert de inhoud van de documenten in zijn dossier te vergelijken met zijn eigen herinneringen en dagboeken over die tijd.
In een artikel over Das Leben der Anderen beschrijft hij dit als volgt:

After some hesitation, I decided to go back and see if I had a Stasi file. I did. I read it and was deeply stirred by its minute-by-minute record of my past life: 325 pages of poisoned madeleine. Helped by the apparatus of historical enlightenment that Germany had erected, I was able to study in incomparable detail the apparatus of political intimidation that had produced this file. Then, working like a detective, I tracked down the acquaintances who had informed on me and the Stasi officers involved in my case. All but one agreed to talk. They told me their life stories, and explained how they had come to do what they had done. In every case, the story was understandable, all too understandable; human, all too human. I wrote a book about the whole experience, calling it The File.

Ik vond het boek interessant, maar ik denk dat met name het "memoires" deel (oudere man probeert terug te kijken naar zijn jeugd) me niet zo aansprak. Er zijn wel wat belangrijke dingen te leren uit het boek. Dingen die archivarissen (en historici) misschien onbewust wel weten, maar zich niet altijd realiseren.
TGA laat in zijn boek heel duidelijk zien dat archieven niet altijd "de waarheid" spreken. Doordat hij vier of vijf bronnen naast elkaar legt (zijn herinneringen, zijn dagboek, de verslagen in het dossier, de herinneringen van de IM en de herinneringen van de Stasi-officieren) blijkt dat alles gekleurd is. Herinneringen zijn vaak "re-memories", verslagen van IM-ers zijn aangedikt om in een goed boekje te komen bij de Stasi-officieren en die laatsten hebben een nogal geïndoctrineerd wereldbeeld. In het boek schrijft hij daar over:

What you find here, in the files, is how deeply our conduct is influenced by our circumstances…What you find is less malice than human weakness, a vast anthology of human weakness. And when you talk to those involved, what you find is less deliberate dishonesty then our almost infinite capacity for self-deception.
If only I had met, on this search, a single clearly evil person.
But they were all just weak, shaped by circumstance, self-deceiving; human, all too human. Yet the sum of all their actions was a great evil. It’s true what people often say: we, who never faced these choices, can never know how we would have acted in their position, or would act in another dictatorship. So who are we to condemn? But equally, who are we to forgive?

Na Die Wende en de openbaarmaking van de Stasi-dossiers is in Duitsland verschillende keren een soort heksenjacht uitgebroken toen bekend werd dat deze of gene bekende Duitser als IM in een dossier voorkomt. Maar, zegt TGA, het is soms hondsmoeilijk om de betekenis van een verklaring of dossier goed in te schatten. Hij geeft het (niet-fictieve) voorbeeld van een Oost-Duitse man die door de Stasi onder druk gezet werd om zijn vriend te bespioneren. Die man heeft toen tegen zijn vriend gezegd: "Ze willen dat ik je in de gaten hou, ik kom daar niet onder uit, wat moet ik ze over je vertellen?" Daarna hebben ze jaren samen bedacht wat er over die vriend in het dossier moest komen te staan.
Wie zou dit geloven als die vriend dood is en "de media" erachter komen dat die man een IM-er was?
Vergelijkbaar daarmee is de ontdekking van TGA dat MI5 een dossier over hem heeft, waar in staat dat hij bereid is om voor MI6 te werken. TGA zegt daarover in zijn boek dat dit helemaal niet waar is, hij heeft nooit daadwerkelijk willen spionneren.
Maar wat moet ik geloven, een dossier samengesteld door een subjectieve geheim agent of de memoires van een subjectieve historicus?
Daar komt dan nog de enorme omvang en gedetailleerdheid van de dossiers bij, die het bijna onmogelijk maken om niet te geloven dat het waar is wat er in staat. Ik moest hierbij toch ook denken aan Delete. The virtue of forgetting in a digital age van Mayer-Schönberger. Niet dat ik vind dat de Stasi-dossiers vernietigd zouden moeten worden, maar het feit dat die overcomplete dossiers bestaan, maakt het in sommige gevallen bijna onmogelijk om te vergeten of anders te interpreteren.
In die zin lees ik de eerste pagina's van ‘‘Peace, order and good government’’: archives in society van Ian Wilson ook met enige terughoudendheid, als hij in navolging van Desmond Tutu zegt:

Archives have an essential role in helping survivors to tell their stories and bear witness for the future. Archives must know the record in all forms and be able to substantiate an often fragmented record in court after the regime falls. Those who would deny oppression and atrocities cannot be able to challenge the validity and authority of the record.

Gerelateerd
Delete. The virtue of forgetting in the Digital Age - Viktor Mayer -Schönberger
De knipselmachine