Gelezen: David van Reybrouck - Congo, een geschiedenis

Ik weet alleen dat ik liever met gewone mensen praat dan met bewindslieden, dat ik meer van anekdotiek leer dan van retoriek.

Het moet heel raar lopen als dit voor mij niet het beste boek van 2010 wordt. Van Reybrouck is er in geslaagd om de geschiedenis van een land onzettend mooi en meeslepend te beschrijven. Eigenlijk moet ik zeggen de geschiedenis van de inwoners van een land, want Van Reybrouck beschrijft de gebeurtenissen in Congo vooral aan de hand van ooggetuigen. Hierbij baseert hij zich op archiefstukken en ego-documenten, maar vooral op de vele, vele gesprekken die hij tussen 2003 en 2010 voerde met zijn 'informanten' zoals hij ze noemt. En Van Reybrouck sprak met iedereen: rebellenleiders, ambassadeurs, voorlichters, kindsoldaten, gemartelde opstandelingen, huisvrouwen, noem maar op.
De intrigerendste informant is waarschijnlijk toch Etienne Nkasi, die ook op de foto hierboven staat. Deze man beweerde in 1882 te zijn geboren en hij stierf in 2010. Van Reybrouck schrijft dat hij op verschillende manieren heeft geprobeerd om te achterhalen wat het geboortejaar van Nkasi was en dat het er steeds meer op lijkt dat de goede man echt 128 is geworden.
Het boek heeft als ondertitel "een geschiedenis" en in een interview met Bas Heijne in de NRC zei Van Reybrouck daarover dat dit natuurlijk het gevolg was van zijn 'post-moderne' opvoeding, die zegt dat "de geschiedenis" niet bestaat. Maar "een geschiedenis" vind ik de lading ook niet dekken, omdat het de geschiedenis is van zo veel Congolezen. Misschien was "geschiedenissen" of zoiets een betere ondertitel geweest.
Voor ik aan het boek begon wist ik wel een paar dingen over Congo en Zaire: Stanley, Leopold, Lumumba, Mobutu en de Kabila's kende ik in grote lijnen wel. Maar het preciese wat en hoe dat was een beetje mistig. Wat dramatiek en ellende betreft is Congo waarschijnlijk ook een 'dankbaar' land om op deze manier over te schrijven. Het lijkt onwaarschijnlijk dat er tussen 1880 in een ander land en nu meer doden zijn gevallen dan in Congo. Hierbij vond ik de gruwelen van de Eerste en Tweede Congo-oorlog nog het schokkendst. Aan de ene kant omdat het zo dichtbij is en aan de andere kant omdat onze media er amper aandacht aan besteed hebben. En het is nu nog niet helemaal voorbij!
Wat ik ook opvallend vond is wat Van Reybrouck zegt over Congo tussen 1996 en 2006. Eigenlijk was het toen, en is het nu nog altijd, een "mislukte staat."  Maar, dat betekent dus niet dat er geen regering is, op een gegeven moment telde de Congolese regering iets van 40 bewindspersonen, maar die waren allemaal uit op persoonlijk gewin. Het betekent ook niet dat er geen ambtenaren waren. Hij schrijft ergens:

Een land dat geen staat was, maar meer dan een half miljoen ambtenaren telde, oudere mannen en vrouwen die niet met pensioen gingen omdat dat niet bestond en dus toch maar naar kantoor gingen, waar ze tussen uitpuilende kasten vol beschimmelde en door termieten aangevreten dossiers hoopten op een beetje salaris en droomden van een beetje bestuur. Met geduldige handschriften vulden ze eindeloze papperassen, met groot ontzag respecteerden ze de ambtelijke hiërarchie, want het is niet omdat de staat virtueel is dat hij irreëel is, integendeel. In Bunia landde een brief op zeventien verschillende bureaus vooraleer hij beantwoord werd. In Boma ontmoette ik een gemeentebibliothecaris zonder bibliotheek.

Dat geeft toch een andere invulling aan "mislukte staat" dan het beeld dat ik in mijn hoofd had.

Wat ik tenslotte wel heel erg jammer vind, is dat er geen enkele foto in het boek is opgenomen. De auteur zegt daar in de bronnenverantwoording ietwat cryptisch over:

Omdat ik fotografie te zeer waardeer als een autonome vorm van spreken, bevat het onderhavige boek geen ander beeldmateriaal dan kaarten.

Maar een paar goedgekozen foto's hadden zo veel toe kunnen voegen aan de stemmen en verhalen van de Congolezen.
Hoe dan ook, het blijft een reusachtige prestatie dat Van Reybrouck er in geslaagd is alle stemmen en verhalen tot deze meeslepende en soms aangrijpende geschiedenis te vormen. Leest dit boek!

Naschrift 1: De NRC heeft op zijn website een overzicht van 26 historische voorpagina's over de onafhankelijkheid van Congo gepubliceerd, inclusief opnames van de speech van Lumumba.
Naschrift 2: In de NRC van gisteren stond een groot artikel van Koert Lindijer over de huidige economische toestand in Congo. Ik heb het nog niet digitaal gevonden.