Gelezen: Multatuli - Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelsmaatschappy

De afgelopen weken heb ik de "historisch-kritische uitgave, verzorgd door A. Kets-Vree" van "de" Max Havelaar gelezen. Voor wie het verhaal niet kent, daar kun je hier meer over lezen. Maar lees het boek vooral zelf en laat je niet afschrikken door het feit dat het 150 jaar oud is. Het is en blijft een knap boek, dat (toen al) de grenzen tussen roman en werkelijkheid doorbrak en speelde met vertelperspectief en vertellers.
Het bijzondere aan deze uitgave is het tweede deel, "Apparaat en commentaar." Dat tweede deel is ruim twee keer zo dik als de roman zelf en bevat naast de editie-geschiedenis - waar ik nog wat over ga zeggen - ook nog 180 pagina's commentaar en bijna 400 pagina's variantenapparaat.
Deze uitgave van de Max Havelaar is gebaseerd op de vijfde druk uit 1881, dat is de laatste druk die nog tijdens het leven van Multatuli tot stand is gekomen (en geaccordeerd). In haar verantwoording voor deze keuze beschrijft Kets uitgebreid de onderlinge verhouding tussen het manuscript en de eerste vijf drukken en hun autorisatie door de auteur.
De eerste druk, uit 1860, is gebaseerd op het originele manuscript van Multatuli, maar de bezorger - Jacob van Lennep - heeft flink gestreept in jaartallen, persoons- en plaatsnamen om de herkenbaarheid te verkleinen. Maar, omdat Multatuli deze aanpassingen geautoriseerd heeft, geldt deze wel als een goede basistekst.
De tweede druk is in 1860 verschenen tegen de wens van de auteur in en is dus niet geautoriseerd. Wat deze druk nog bijzonderder maakt, is dat er een "dubbeldruk" van is gemaakt. Dat wil zeggen er zijn onverklaarbare verschillen tussen verschillende exemplaren van dezelfde druk. Waarschijnlijk heeft de uitgever - De Ruyter - in 1865, toen de reguliere tweede druk bijna uitverkocht was, een nieuwe druk op basis van nieuw zetsel gemaakt. Op de titelpagina staat echter "gewoon" dat het om de tweede druk van 1860 gaat.
In 1870 verkoopt De Ruyter het kopijrecht inclusief de laatste 22 exemplaren van de tweede druk aan Schadd, die in datzelfde jaar een derde druk uitgeeft. Ook deze is niet door Multatuli geautoriseerd: Uit de courant verneem ik dat m'n Ideën en de Havelaar herdrukt zyn schrijft hij in een brief.
In 1873 verkoopt Schadd de resterende exemplaren van de derde druk en het kopijrecht aan Funke. Die vraagt wel aan de auteur of hij het boek voor een vierde druk gereed wil maken. In deze druk probeert Multatuli de meeste wijzigingen die Van Lennep heeft doorgevoerd ongedaan te maken en hij vult het boek aan met allerlei noten en aantekeningen.
In 1880 wordt het kopijrecht voor de derde keer in tien jaar verkocht, dit maal aan Elsevier. De vijfde druk die Elsevier uiteindelijk in 1881 uitgeeft, is ook weer gecorrigeerd door de auteur.
Hiermee zijn dus het manuscript en drie van de zes drukken "authentieke" Max Havelaars. Kets zegt daarover:

Voor de editeur zijn deze versies in principe gelijkwaardig. Een objectief geldige keuze voor één ervan kan niet worden gemaakt, omdat ze alle bepaalde voor-, maar ook nadelen hebben, die door hun ongelijksoortigheid niet tegen elkaar weggestreept kunnen worden.

En dat geldt in feite zelfs voor de twee (drie) ongeautoriseerde drukken, omdat Multatuli bij het corrigeren voor de vierde druk, een exemplaar van de derde druk als legger gebruikte. En die derde druk was weer gebaseerd op de dubbeldruk van de tweede druk, die weer gebaseerd was op de reguliere tweede druk.
Waarom is dit nu allemaal interessant?
Deze drukgeschiedenis laat zien dat boeken zeker archiefstukken kunnen zijn. Daarmee is dit stukje eigenlijk een soort opmaat voor een stukje dat ik nog wil schrijven over de artikelen van Yeo waar Ruud mij een week of twee geleden op attendeerde.
Wordt dus nog vervolgd

Gerelateerd
Fusie van de KB en het NA