Stedelijke buizenpost

Vroeger vond ik het heel interessant om kleren te kopen bij C&A in Maastricht. Dat had natuurlijk te maken met dat paard, maar meer nog met het buizenpostsysteem dat ze daar bij de kassa hadden. En een paar jaar geleden kwam ik tijdens de inspectie van een gemeentelijke archiefruimte de hierboven afgebeelde verzameling compressors tegen. De gemeente zat in een oud bankgebouw en gebruikte het buizenpostsysteem nog altijd om berichten door het gebouw te sturen. Het was een hels kabaal. (Uiteraard voldeed de archiefruimte door de aanwezigheid van die machinerie niet aan de eisen uit de regeling.)
Ik moest aan die archiefruimte en aan de C&A denken toen ik in Roundhay, tuinscène van Marente de Moor deze passage las:

Honderd kilometer verderop, in diezelfde nacht, merkte Marc Roussin dat zijn vriend nog steeds geen bericht had achtergelaten. Teleurgesteld legde hij de lege koker terug in de leiding van de poste pneumatique. Zijn huis was aangesloten op het Parijse netwerk van de buizenpost, bij de uitbreiding tot vierhonderdvijftig kilometer lengte in totaal. Dat was nog altijd minder dan dat in Londen, waar de graaf van Buckingham zich door de buizen had laten schieten om te bewijzen dat ze ook geschikt waren voor vrachtverkeer. (p.53)

Die buizenpost bleek groter te zijn geweest dan ik wist, tijd voor wat onderzoek.

Uitvinding door William Murdoch
Het principe van buizenpost is heel simpel: zuig aan het rietje en de sinas komt erin omhoog, blaas in het rietje en de sinas gaat omlaag. Ergens aan het begin van de 19e eeuw bedacht William Murdoch dat je op deze manier misschien ook wel pakketjes van de ene plek naar de andere plek kon sturen.

Londen

Mike Peel [CC-BY-SA-2.0-uk], via Wikimedia Commons

In 1859 werd in Londen de London Pneumatic Despatch Company opgericht. Het doel van het bedrijf was

to design, build and operate an underground railway system for the carrying of mail, parcels and light freight between locations in London.

Op 20 februari 1863 werd een verbinding van een kleine 500 meter tussen Euston Railway Station en het postkantoor op Eversholt street in gebruik genomen. De karretjes met de pakketten - hierboven zie je een van de twee die nog over zijn - reden dertien keer per dag op en neer en deden een minuutje over die halve kilometer. Twee jaar later reed de eerste "trein" van Euston naar Holborn, een afstand van ongeveer een mijl, en het was op dit traject dat die graaf daadwerkelijk meereed.
In nummer 984 van The Living Age uit 1863 wordt beschreven hoe het systeem op Euston Station werkte:

There is the mouth of the tube, and there are the travelling trucks, ready to be thrust into it; and as we look, a bell rings at some little distance up the rail - this is a signal that a mailtrain has arrived at the Camden station, and that it will speedily be at Euston Square. At this signal we hear a shovel of coke thrown into a furnace, a small steam-engine begins to beat swiftly, and a whirring sound is heard within a great iron case which is noticed on one end of the shed. This, we are informed, is the pneumatic wheel - the mouth, in fact, which is to propel or draw the trucks through the tube.
[...]
and as we speak we see it in operation: for a mail-guard opens a door, throws in two or three mail-bags just snatched out of the guard's van as it rolls into the station, the iron carriages are shoved into the tube, the air-tight door at his mouth is closed, and the engineer, with a turn of a lever, directs a torrent of air upon them, and we hear them rumbling off on their subterranean journey at a rate, as we are informed, of twenty miles an hour. Ere we have done looking and wondering, we notice that a water-gauge, on which the eye of the engineer has been fixed, becomes depressed at one arm and elevated at another. "It has arrived," he says; and almost ere he has said it, a bell connected with an electric telegraph informs him that the attendant at the other end of the tube is about to thrust the carriage into the tube on it's return journey.
[...]
At present one hundred and ten mails pass in this way firom the station to the district post-office during the day, and not only letters but trucks of iron of the weight of five tons have passed, and adventurous visitors now and then perform the journey to their great delight.

In die tijd zijn nog enkele andere ondergrondse lijnen van en naar het Londense hoofd-postkantoor aangelegd, maar in 1874 werd het systeem afgeschreven. Het leverde geen tijdwinst meer op in vergelijking met bovengronds vervoer. Dat de karretjes regelmatig in de buizen bleven steken zal ook wel niet hebben geholpen.

Dat was echter niet het eind van de buizenpost in Londen. Al in 1853 installeerde Josiah Latimer Clark een buizensysteem van ruim 200 meter (675 feet) met een doorsnede van 3,8 cm (1,5 inch) om getranscribeerde telegraafberichten snel naar de London Stock Exchange te versturen. Vijf jaar later installeerde de Electric and International Telegraph Company (de voorloper van BT) een systeem van bijna een kilometer. Uiteindelijk leidde dit tot een buizensysteem van meer dan 80 mijl.

Ik heb niet precies kunnen achterhalen tot wanneer dit systeem in Londen gebruikt is. In ieder geval was het tot de jaren dertig van de twintigste eeuw in gebruik, getuige deze foto:

New York
In New York legde Alfred Beach in 1870 onder Broadway de New York Pneumatic Railway: een tunnel van 95 meter, waarin een karretje met maximaal 22 mensen aan boord heen en weer geschoten werd. De tunnel was echt bedoeld als een prototype, om aan te tonen dat ondergronds vervoer op deze wijze mogelijk was, zoals hij in 1869 beschreven had. Toen in de praktijk bleek dat het werkte, wilde Beach de tunnel verlengen naar Hyde Park, maar op het moment dat hij daar de benodigde vergunningen voor kreeg, stortten de beurzen in, waardoor hij het project niet gefinancierd kreeg.
In vergelijking daarmee was het buizenpoststelsel dat in 1897 in gebruik werd genomen veel succesvoller. De eerste verbinding was 3,5 mijl lang en weer een verbinding van economisch belang, tussen het hoofdpostkantoor op Herald Square en de Produce Exchange op Bowling Green. In de buizen pasten containers waar maximaal 600 brieven in konden. Ze deden iets meer dan vijf minuten over hun tochtje onder Manhattan. (Tegenwoordig doe je er met de auto een kwartier over).
Interessant detail: in de eerste koker die verstuurd werd, zat een bijbel, in de tweede een namaak-perzik en in de derde een zwarte kat.
Op zijn hoogtepunt besloeg het New Yorkse systeem zo'n 27 mijl (ruim 43 km) en verbond het 23 postkantoren met elkaar.

Klikken voor een leesbare versie

In 1918 besloot de federale overheid dat het huren van het buizensysteem (dat eigendom was van particuliere bedrijven) te duur werd ($17,000 per mijl per jaar) en dat postvervoer met de auto waarschijnlijk goedkoper was. In 1922 is het systeem toch weer in gebruik genomen tot 1953.

Parijs

Voor zover ik heb kunnen achterhalen is er in Parijs nooit sprake geweest van personen- of pakkettenvervoer. De eerste lijn die in 1866 in gebruik werd genomen was ongeveer 1 km lang en verbond het mondaine Grand Hotel met het telegraafkantoor in de Beurs. Op deze manier hadden de rijke gasten van het hotel een snelle verbinding met de rest van de wereld.
Een jaar later werd er een "een-richting-hexagon" aangelegd tussen het Grand Hotel, de Beurs en de telegraafkantoren op de rue Jean-Jacques Rousseau, rue de Rivoli, rue des Saints-Peres, rue de Grenelle en de rue Boissy d'Anglas:

Als ik bovenstaand plaatje goed begrijp was dat een rondje van iets meer dan 8,5 kilometer. De buizen hadden in het begin in diameter van 65 mm en werden aangelegd in de rioolbuizen. Later werden ook buizen van 80 mm aangelegd.
In 1879 werd de "pneu" - na verschillende uitbreiding - volledig opengesteld voor het publiek. Dat wil zeggen dat iedereen binnen Parijs via het buizensysteem een "telegram" kon versturen. Strikt genomen ging het niet om telegrammen - want de ontvanger kreeg de "originele" brief - maar omdat de verzending zo snel was, werd het toch zo genoemd. Praktisch ieder adres binnen Parijs kon binnen 30 minuten bereikt worden. In 1896 werd de officiële benaming voor een buizenpostbriefje gewijzigd carte pneumatique.
Particulieren konden hun "cartes pneumatiques" in aparte brievenbussen gooien, zoals je ook hierboven kunt zien in de scène uit Baiser Volés van Truffaut. De briefjes werden in cilinders gestopt die dan van "postkantoor" naar "postkantoor" gestuurd werden tot aan het kantoor dat het dichtst bij de bestemming lag. Vandaar werd het laatste stukje door een postbode (vaak per fiets) overbrugd.
Tot 1931 betekende dit dat in ieder kantoor een ambtenaar handmatig bepaalde wat het de volgende tussenstop voor de brief werd. Daarna stapte de Franse PTT over op cilinders die voorzien waren van een sensor waardoor automatische navigatie mogelijk was. Ook dat zie je in de scène hierboven.

Op zijn hoogtepunt, in 1934, besloeg het volledige netwerk 467 km en werden er miljoenen briefjes per jaar verstuurd. Het aantal blokkades was minimaal (1 op de 400.000 afgelegde km) en er is blijkbaar nooit een briefje kwijt geraakt. Desondanks liep het aantal verzendingen na de Tweede Wereldoorlog snel terug.
In 1984 stopte de Franse PTT met de pneu. Vooral de opkomst van de fax maakte het systeem overbodig.

Buizenpost in Nederland
Voor de aanwezigheid van "stadsbuizenpost" in Nederlandse steden, zijn alleen "indirecte" bewijzen.
Er schijnen foto's te zijn van C. August Schmidt & Söhne waaruit blijkt dat zij voor de gemeente Amsterdam een "ready to use" systeem hebben gemaakt. Maar of dit ooit ook is geleverd, is niet duidelijk.
Op basis van een referentielijst van de firma Mix & Genest uit Berlin, zou in Rotterdam een buis met een lengte van 1.400 meter gelegen moeten hebben.
Maar ook ik heb in beide gemeentearchieven geen bevestiging kunnen vinden. Misschien dat mijn Rotterdamse en Amsterdamse lezers meer weten?

Waar het om begonnen is...
Mijn onderzoekje en dit verslag daarvan, begonnen met een citaat uit Roundhay, tuinscène over het particulier gebruik van buizenpost in Parijs in de negentiende eeuw. Ik heb tot nu toe geen aanwijzingen gezien dat particuliere huizen aangesloten waren op de pneu. Ik denk dat De Moor het "particulier gebruik" wat erg ruim heeft geïnterpreteerd. Opvallend is ook dat ze Roussin laat denken dat het systeem in Londen veel uitgebreider was dan dat van Parijs, terwijl het tegenovergestelde waar was.

Bronnen

• Startpunt voor mijn onderzoek waren Buispost.eu waar ook een overzicht te vinden is van alle stedelijke buizenpostsystemen. 
• Verschillende plaatjes hierboven komen van Dieselpunks (1, 2 en 3)
• Over het buizensysteem in New York schreef Robert Cohen in 1999 The Pneumatic Mail Tubes: New York's Hidden Highway And Its Development. An Historical Perspective. It was not a Pipe Dream!
• Over de poste pneumatique van Parijs verscheen in 1974 een boekje van J.D. Hayhurst O.B.E, The Pneumatic Post of Paris (pdf).
• In 1998 maakte Marten Minkema een radiodocumentaire over De laatste stadsbuizenpost. De documentaire heb ik niet meer gevonden, wel het artikel in de VPRO-gids (pdf), maar dat gaat vooral over Wenen, Berlijn en Praag.