Ik lees, ik lees wat jij niet leest (1)

Nou hebben we de poppen aan het dansen...
Eerder deze week verwees Joost Geraets op BREED naar adaptieve digitale documenten en de promotie van David Smits.

Vroeger was het leven simpel
Alles zag er voor iedereen hetzelfde uit. Even toegespitst op teksten: die begonnen altijd linksboven en liepen dan van links naar rechts, van boven naar beneden. (In sommige taalgebieden was dit andersom, van rechtsboven naar linksonder, maar dat maakt in principe geen verschil.)
En, eenmaal vastgelegd, dan bleef de tekst altijd hetzelfde. Het handschrift van de Beatrijs dat hiernaast staat, ziet er na bijna 640 jaar nog hetzelfde uit, wordt, technisch gezien, nog op dezelfde manier gelezen en de huidige lezer, leest precies dezelfde tekst als de lezer uit 1374.

Digitaal werd langzaam alles anders
Bij digitale bestanden veranderde in het begin niet zo heel veel.
Ja, je kon niet alle bestanden op alle computers gebruiken en de grootte van je scherm bepaalde vaak de pagina-opmaak. Maar de tekst was de tekst en bleef de tekst.
Maar, langzaam ontstond het besef dat er door de digitalisering heel veel veranderde. David Bearman illustreerde (p.29) dit in 2005 aan de hand van een computerspel:

in the mid 1980s I played a computer game, on an Apple IIe computer, that introduced me to the economic and social world of France in the Middle Ages or early Renaissance. I recall, now somewhat vaguely, learning that the money I had accumulated was of no use in obtaining the bride I desired; it would have been far better for me to hold on to economically worthless lands and obtain a silly position in the court. If we wanted to ‘preserve’ this game, as a library, we could obtain the logical design together with the rules and options of play in ASCII text that will be easy to read even fifty years from now. If we wanted to preserve my game as a museum, a video of me playing the game and an Apple IIe computer would probably best document the experience, but the video would need to be migrated to new media and formats to be usable in fifty years. If we wished to preserve the game as an archive, the record of my actual ‘moves’ and their consequences would need to be preserved in a way that was directly tied to the actual game I played; these would be represented independently of the technology in which I played the game. In contrast, if we are interested in preserving the game as functional software, we might adopt a strategy of emulating its operating environment, permitting me to play the game again, but if I did this, it would certainly be with different moves than when I played then.

Interessant is hierbij trouwens dat dit "probleem" zich ook al in de analoge wereld voordoet. Je kunt een doos Monopoly met alle bankbiljetten, kanskaarten, huisjes, hotels en de spelregels bewaren, maar daarmee heb je niet "het spel" bewaard.

362.880x Jef Geys
Maar ook in de stabiele boekvorm kwam je dit al tegen.
Zo heb ik vroeger verschillende boekjes gelezen die als een soort computerspel in elkaar zaten. Ze bestonden uit 500 of meer hoofdstukjes en aan het eind van ieder hoofdstuk moest je kiezen:

Ga je linksaf, ga dan naar hoofdstuk 345, ga je rechtdoor en vechten met het monster, ga dan naar hoofdstuk 192.

Hierdoor was ieder boek natuurlijk voor iedereen anders en de enige manier om vast te leggen "wat er gebeurd is", was door de volgorde waarin je de hoofdstukken gespeeld had, vast te leggen.
Vraagje: Weet iemand of die boekjes nog bestaan en hoe ze heten?

Er waren ook wat meer "high brow-varianten" op dit spel.
Walter van den Broeck, een van mijn favoriete auteurs, heeft in 1970 de roman 362.880 x Jef Geys, een multipel uitgegeven. Hierin wordt een deel van het leven van de Vlaamse kunstenaar Jef Geys beschreven in negen hoofdstukken, vanuit negen verschillende perspectieven. In de allereerste uitgave waren de negen hoofdstukken losse katernen: de lezer kon ze lezen in de volgorde die hij zelf wilde. En deze volgorde bepaalde uiteindelijk welk beeld je van Jef Geys kreeg. (Dat verklaart de titel ook meteen, negen hoofdstukken kun je in 9! = 362.880 verschillende volgordes lezen.) Helaas is de uitgave die ik heb, een gewoon gebonden boek, maar de grap is wel dat de volgorde in iedere herdruk weer anders was.

Hypertext novel
In de jaren negentig waren er ook wel auteurs die experimenteerden met hypertext fictie. De eerste op deze manier vormgegeven en gepubliceerde roman is waarschijnlijk Afternoon, a story van Michael Joyce uit 1990. Je kunt dit boek nog altijd op cd bestellen voor $24,95, maar let op:

This title runs on Macintosh Mac OS X 10.3-10.6 (Panther through Snow Leopard) and on 32-bit Windows XP through Windows 7. It is not yet compatible with Mac OS X 10.7 (Lion) and 64-bit Windows 7. New editions for these systems, and for iPad, are in preparation. 

De eerste roman die op deze manier op het www werd gepubliceerd, zou Sunshine69 van Bobby Rabyd zijn. De site bestaat nog en is heerlijk jaren negentig. Hieronder zie je de pagina Hell's Angels Oaklandcolors.

Draadjesboek
Een ander bijzonder boek is Traumgedanken van Maria Fischer, waarin de hypertext in fysieke vorm wordt weergegeven door middel van gekleurde draadjes.

To ease the access to the elusive topic, the book is designed as a model of a dream about dreaming. Analogue to a dream, where pieces of reality are assembled to build a story, it brings different text excerpts together. They are connected by threads which tie in with certain key words. The threads visualise the confusion and fragileness of dreams.

En dat ziet er dan zo uit:

Morgen meer over het onderzoek van Smits en de mogelijke gevolgen hiervan voor archivarissen...